झोपेची आराधना गोळ्यांऐवजी आहारातून : डॉ. अविनाश भोंडवे

झोप न येण्याचा, उशिरा येण्याचा किंवा झोपेतून जाग येण्याचे त्रास आजमितीला सर्रास दिसून येतात. शाळकरी विद्यार्थी, कॉलेजियन्स, नोकरी-धंदा किंवा व्यवसायात गुरफटलेले मध्यमवयीन, निवृत्त आजोबा या सर्वांना झोप न येण्याचा अनुभव आयुष्यात कधी तरी हमखास येतोच. एखाद्या दिवशी न मिळालेली झोप दुसर्‍या दिवशी आपोआप भरून निघणार असेल, तर काळजी नसते; पण झोप न येण्याचा त्रास, वरचेवर आणि सातत्यानं होत असेल, तर डॉक्टरांना सांगून किंवा न सांगताही झोपेच्या गोळ्या सुरू केल्या जातात.

झोप न येण्याचा त्रास किंवा निद्रानाश ही आता जगभरातली नेहमीची गोष्ट झाली आहे. त्यातल्या आकडेवारीमध्ये काही रोचक मुद्दे दिसून येतात.

• भारतात 51 टक्के लोक रात्री 11 ते 1 या वेळेत झोपतात.

• भारतातील 16 टक्के नागरिकांना निद्रानाश आहे.

• देशभरात 48 टक्के लोकांना झोप नीट न आल्यानं पाठदुखी होते.

• 80 टक्के लोकांना आठवड्यातून एक ते तीन दिवस कामावर असताना झोप येते. निद्रानाशामुळे प्रभावित झालेल्यांपैकी 10 टक्के लोकांमध्ये दीर्घकालीन, तीव्र निद्रानाश निर्माण होतो.

अमेरिकेतील जवळपास निम्म्या लोकसंख्येला तर जगभरातल्या 24 कोटी लोकांना निद्रानाशाची लक्षणं जाणवतात. एके काळी, झोप न आल्यावर झोपेच्या गोळ्या घेणं ही अतिशय घातक सवय समजली जायची. चिंताशामक औषधांच्या गटातल्या, पण झोपेसाठी वापरल्या जाणार्‍या औषधांच्या बाबतीतही व्यसन लागणं, हळूहळू गोळ्यांची संख्या वाढणं, जास्त प्रमाणात गोळ्या घेतल्यास श्वसनक्रिया दबणं असे त्रास आणि आत्महत्येचा धोका आढळून येऊ लागला. आजमितीला व्यसन लागणार नाही अशी काही अ‍ॅडिक्शन औषध नक्कीच मिळतात. झोप येण्यासाठी वापरल्या जाणार्‍या या औषधांचे सीडेटिव्हज, हिप्नोट्रिक्स, ट्रँक्विलायझर्स असे काही गट आहेत.

झोप येताना होणार्‍या शारीरिक क्रियेमध्ये शरीरात ‘मेलॅटोनिन’ नावाचं हार्मोन स्त्रवत असतं. त्याचा अभाव असल्यास झोप येत नाही, या विचारानं मेलॅटोनिन संप्रेरकाची अनेक औषधंही उपलब्ध आहेत. याशिवाय ‘व्हॅलेरियन’ सारखी काही वनस्पतीजन्य तसंच पर्यायी वैद्यकीय प्रणालीतील औषधंही सर्वत्र वापरली जातात.